Tuesday, October 6, 2009

САМАРКАНД ТАРИХИ

САМАРКАНД АНЖУМАНЛАРИДА ТАРИХ ЁРИТИЛИШИДАГИ

БАЪЗИ ЖИДДИЙ ХАТОЛАР

Ер юзининг сайкали булмиш Самаркандда Мустакиллик сабаб куплаб халкаро анжуман, сипозиум ва фестиваллар утказилмокда. Уларда Ер юзининг машхур илм, маданият ва санъат арбоблари каташмокда ва натижада халкаро алокаларимиз мустахкамланмокда. Бу муносабатлар юртимиз, колаверса шахримиз шухратини дунёга ёймокда.

Ана шундай анжуманлардан бири 2000 йилда Республикамиз Президентининг махсус Фармойишлари билан ташкил этилган буюк аллома Имом Мотуридий хотираларига багишланган халкаро Конференция булиб, ушбу улуг тадбир арафасида буюк Имом кумилган Чокардиза кабристонида илмий тадкикотлар, археологик казишмалар олиб борилиб, алломалар кабржойларини аниклаш вазифаси илм ахли олдига куйилган эди. Бу вазифани амалга оширишда юртимизнинг кузга куринган олимлари бош-кош булишиб, натижада буюк Имом Мотуридийнинг аник кабржойлари аникланди ва кабрлари устида юксак макбара бино этилди хамда халкаро анжуманлари юксак даражада утказилди.

Маълумки, дунёга машхур Чокардиза кабристони алломалар кумилганлиги микёсида ислом оламида учинчи даражада туриши кадимий манбаларда келтирилган. Чунки бу ерда дунёга машхур имомлар – Мотуридий, Абулкосим Самаркандий, Абу Лайсий, Бурхониддин Маргиноний ва бошка турли билимларнинг энг улуг алломалари кумилгандур. Президент Фармойиши туфайли уларнинг хам тарихлари, кабржойлари аникланиши ва ёритилиши зарур булиб, бу нозик илмий ишда адашиш хеч мумкин эмас эди. Чунки, алломалар дунё илм ахллари орасида шул даражада таникли эдиларким, бу зотларнинг хаёт фаолиятлари билан дунёнинг турли бурчакларида олимлар тадкикот олиб боришар ва бизнинг адашиш ёки хатомиз бир кун келиб бизни уялтириб куйиши хеч гап эмас эди. Шунинг учун, бу масалада саккиз улчаб бир кесиш лозим эди. Шукрлар булсинки, олимларимиз Имом Мотуридий кабржойларини 5 X 5 метр аникликда топишди.

…Аммо, Чокардиза тадкикотларига рахбарлик килаётган археологлар гурухи Чокардизадаги макбаралар ва у ерда дафн этилган буюк алломалар кабри масаласида жуда жиддий хатоликларга йул куйишди.

Археологлар гурухи рахбарлари (Темур Ширинов ва Амриддин Бердимуродовлар) Имом Мотуридий кабрлари ёнида казиб топилган макбарани «Сайидлар кабрини топдик», деб эълон килиб юборишди. Биз археологларнинг адашаётганларини айтдик, аммо улар эътирозларимизни кабул килмаган холда юртимиз ва хорижий радио, телевидение хамда барча нашрларда: «Амир Темурнинг Машхаддан келтирган машхур сайидлар кабри топилди», деб аюханнос солишди. Энг ачинарлиси шулким, археологлар узларининг бу «янгилик тадкикотларини» Хукуматга бериладиган Якуний хисоботларида хам кайд этишди ва барча юкори ташкилотларга юбориб, нотугри хисобот беришди. Уларнинг хулосаларига таянган барча илмий ишлар, нашрлар ва матбуотларда бу чалкаш хулоса кайд этила бошланди. Натижада маълум даражада Чокардиза тарихи яна бузилди.

Аслида эса, ушбу дахмасифат макбара «Сайидлар суфаси» булмай, улардан юз карра машхуррок зотга тегишли макбара эди. Яъни, бу кабр «Хазираи муфтиён» аталмиш майдонча ёнида жойлашган ва акида илмида Имом Мотуридийдан сунг иккинчи даражадаги буюк аллома, илохиётшунослик ва хукукшунослик билимининг буюк Имоми, илми хикмат ва хакикат асосчиси Имом Абулкосим ал-Хаким ас-Самаркандийнинг кабржойлари эканлиги билан оламга танилган эди. Бирорта манба йукки, бу зот Имом Мотуридий билан тенг тилга олинмаган булса. Ушбу табаррук зот узининг дусти, хамсабаки ва устози Имом Мотуридийнинг якинида кумилишни васият килган. Чокардизадаги асосий макбаралар хам ушбу икки зотнинг кабрлари эди. Уз навбатида, ул зотнинг макбараси ёнидаги «Хазираи муфтиён» аталмиш майдончада 400дан зиёд аллома муфтийлар Имомлар ёнларида кумилиш шарафига муяссар булганлар.

Археологлар тилга олишган «Сайидлар суфаси» эса Имом Мотуридийнинг кабрларидан анча (150 метрлар) узокликда – Чокардиза кабристонининг энг шимолий кисмида, хозирги Гиждувон кучаси бошидаги мактаб ёнида жойлашган эди (шуни хам айтиш жоизким, «Сайидлар макбараси» ёки «Сайидлар кабри» деб археологлар адаштириб аташган объект, «Сайидлар суфаси» (ёки дахмаси) дейилса тугри буларди. Чунки, макбара деганда усти ёпик обида тушунилади. Манбаларда эса уни суфа-дахма деб ёзишган). Имом Мотуридий макбаралари ёнида топилган иншоот эса юкорида айтганимиздек, «Хазираи муфтиён» майдончаси бошидаги Имом Абулкосим ал-Хакимнинг дахма-кабрлари эди.

Одатга биноан бирор илмий янгилик эълон килинса, уни илмий манбалар билан тасдиклаш одат булиб келган. Кизиги шундаки, археологларимиз аник манба ёки исботни курсатишни хаёлларига хам келтиришмади, ушбу дахма-кабрни «Сайидлар суфаси», деб нимага асосланиб айтганларини биз хеч тушунмай колдик. Ахир, олим тарихни бундай ёритмайди-ку?! Харкалай, бирор манба курсатишса, майли эди?! Вахоланки, Чокардиза масаласида кадимий манбалар билан шугулланиш Мотуридий юбилейи комиссияси томонидан бизга топширилган эди-ку?! Хойнахой, археологлар 1991 йилда Тошкентда купгина камчиликлар билан нашр этилган «Самария» китобидаги матнга асосланган булсалар, демак, уни хам тугри тушунмаган куринишади.

Боз устига, «Сайидлар суфаси» сохасидаги темани кутаришиб, у ерда ким кумилган, нега Амир Темур уларни Машхаддан келтирган, нега уларнинг кабри устида Амир Темур томонидан улкан макбара курдирилиб шунчалик шарафланган, деб тугиладиган оддий ва илмий саволларга археологларимиз негадир жавоб бермаганлар ва бирорта хам манба курсатмаганлар. Ахир, хаёл ва тасаввурларингда янги темани кутаргач, тугиладиган саволларга жавоб бериш керак-ку?!

Энди, Чокардиза кабристонида кумилган алломалар тугрисида манбаларга асосланган уз илмий тадкикотимнинг натижасини айтиб утишим жоиз (уз тадкикотларим натижасини анжуманга атаб 2000 йилда чоп этилган «Имом Мотуридий ва Чокардиза» номли китобимда баён килган эдим).

Маълумки, кадимий Самарканд шахри XII аср бошларигача, яъни Чингизхон боскинига кадар, хозирги шахарнинг шимолидаги кухна Афросиёб харобалиги урнида жойлашган булган. Шахарнинг турт дарвозасидан бири, жанубдагиси «Кеш» ёки «Катта темир» дарвоза деб аталган. Шохизинда (Кусам ибн Аббос) кабристонига якин жойлашган ушбу дарвозанинг жануб томонида, яъни кадимий Самарканд шахри деворларининг ташкарисида «Чокардиза» номини олган мавзе-бог булиб, унда кадимий калъача жойлашган эди. Калъача кадимги сугд тилида Чокардиза (чокар – навкар, диза – калъача) аталиб, «навкарлар турадиган калъача» маъносини англатган.

Манбаларга караганда, Чокардиза мавзеи IX аср охири ва X аср бошларида яшаган самаркандлик машхур фикхшунос олим Абу Исхок ибн Иброхим Саммоси ал-Мутаваъининг боги булган (Каранг: Имом Насафий, Кандия. Самарканд Сугдиён, 1994. К.Каттаев таржимаси). Бу бог шахарнинг девору дарвозаларини куриклайдиган калъачаси (Чокардиза) якинида булгани учун хам шу ном билан атала бошланган. Богнинг эгаси вафот этгач, биринчи булиб шу мавзедаги тепаликда дафн этилган. Шундан сунг бог машхур фикхшунос аллома Имом (Факих) Абу Лайс Самаркандийнинг (985й. вафот этган) кулига утган. Бу шундан дарак берадики, богнинг сохиби уни фарзандларига эмас, балки маънавий шогирдларидан булган Абу Лайсга мерос колдирган ёки Факих Абу Лайс бог эгасининг киз томонидан набираси булганлиги эхтимолдан холи эмас (Каранг: К.Каттаев. Самарканднинг буюк алломалари. Самарканд, Зарафшон. 1998.).

Илми калом асосчиси Имом Мотуридий (944й. вафот этган) ва илми хикмат асосчиси Имом Абул Косим Самаркандий (953й. вафот этган)лар хам шу бог марказида дафн этилган. 985 йилда эса богнинг иккинчи сохиби Абу Лайс Самаркандий вафот этиб, уни хам богнинг бир четига дафн этишгач, богнинг шухрати ортиб, тарихий манбаларда «Чокардиза кабристони» сифатида зикр этила бошланган. Демак, Чокардиза богининг кабристон булиб шаклланишида богнинг илк эгасидан ташкари Мотуридий, Абул Косим ал-Хаким ва Абу Лайс Самаркандий каби уч буюк имомнинг бу ерда кумилишлари мухим ахамият касб этган.

Уша пайтларда машхур кишиларни уз ховлиларида, богларида кумиш одат тусига кирган. Жумладан, Имом Бухорий узларининг охирги кунимгох богларида, Имом Абул Фазл Балхий хозирги Дахбед кучасидаги уз богида, Имом Растугфоний – Иштихон туманидаги уз богида, шунингдек, Имом Дорамий, Хожа Абду Дарун, Хожа Абду Берун, Хожа Ахрори Вали, Махдуми Аъзам Дахбедий ва Шайх Худойдод Валилар уз богларида дафн этилишган.

Чокардиза мавзеи кабристонга айлангунга кадар Самарканднинг Шохизинда, Хожа Абду Дарун, Бани ножия номи билан аталган катта ва машхур кабристонлари хамда Хубоб, Готфар, Радрад (ёки Разроз), Санграсон, Журжония аталмиш мазоротлари хам булган (Каранг:К.Каттаев, Имом Мотуридий ва Чокардиза. Самарканд. СамДУ. 2000.).

Чокардиза богининг кабристонга айланиш сабаби хусусида «Кандия» китобида Имом Мотуридий ва Имом Абул Косимлар тилидан шундай накл келтирилган: «Шайх Абу Мансур Мотиридий ва Шайх Абул Косим Самаркандийлар… васият килган эдиларки, бизни Хазрати Хожа Абду Дарун кабрлари якинида дафн килингизларким, ул зот шафоат килишни ваъда килган эдилар. Ва ул зоти бобаракотнинг шафоатларидан бенасиб колмайлик. Зероким, Хазрати Абду Дарун хаётлик вактларида айтган эдиларки, «биз, кабримиз атрофидаги ярим фарсах мавзени шафоат килурмиз» (Каранг: Имом Насафий. Ал-Канд фи таърихи Самарканд («Кандия») К.Каттаев таржимаси). Ислом акидасига кура факатгина Он Хазрат –Пайгамбар(с) улуг шафоат килиш хукукига эгадирлар. Авлиёларга бу хукук кисман берилган. Яна Оллохнинг Узи билгувчидир.

Бизнингча, Хожа Абду Даруннинг кабрлари якин масофада жойлашганлиги билан бирга, кабристонга айланган богнинг биринчи эгаси булган улуг олим- Абу Исхок ибн Иброхим Саммоси ал-Мутаваъининг хам шу ерда кумилиши Имом Мотуридийнинг шу ерда дафн этилишларида катта рол уйнаган булиши керак. Кабристонда илк кумилган юкоридаги уч имомлар Имом Абу Исхок Саммосини узларига рухоний пир-устоз билганлар ва шунинг учун унинг ёнида кумилишни васият килганлар.

X аср урталаридан то XI аср бошларигача мазкур кабристонда жуда кам одамлар кумилган, куринади. «Китабул-ансоб» муаллифи ас-Самоънийнинг берган маълумотларига караганда, асосий дафн этилишлар VI хижрий (XII милодий) асрда авж олган. Кабристондан топилган кайроктош ёзувлари буни тасдиклайди. Манбалардан маълумки, XII асрда корахитойлар билан мусулмонлар уртасида Самарканд якинидаги Булунгур туманида жойлашган “Дашти Катувон” мавзеида булиб утган жангда шахид булишган юзлаб олиму уламолар келтирилиб Чокардизада дафн этилганлар.

Чокардиза кабристонида Имомлар: Мотуридий, Абул Косим Самаркандий, Абу Лайсий, Бурхониддин Маргиноний, ал-Киндий, ал-Идрисий, ан-Насафий каби алломалар дафн этилишган. Бу имомлар Чокардизада кумилишган энг машхур алломалардан хисобланадилар (Каранг: К.Каттаев. Имом Маргиноний ва хукукшунослик. Самарканд, СамДУ. 2000).

Кабристон уртасида, Имом Мотуридий кабрларидан беш кадам узокликда масжид булган. XII асрда яшаган машхур хадисшунос ва тарихчи ас-Самъоний узининг «Китабул-ансоб» асарида Чокардиза кабристони уртасидаги ушбу масжидни «Янги масжид» деб атайди. Шундан билинадики, Мотуридий вафотларидан кейин курилган масжид XII асрга келиб (яъни, 200 йилдан сунг) кайта курилган ёки таъмирланган. Хар холда фундамент-тагпахсаси бир булган. Ушбу масжид кейинги даврларда хам вакти-вакти билан таъмирланиб ва кайта уз жойида курилиб тургани учун XX асргача етиб келган. Аср бошида рус фотосувратчиси Г.Понкратьев олган фотосуратда Мотуридий дахмаси яккол куриниб турилган. 1920 йилда йирик рус шаркшунос олими академик В.Бартольд Чокардиза кабристонини тадкик ва зиёрат килиш учун махсус келганида, Имом Мотуридий дахмасини уз кузи билан курган ва кайд этган (Каранг: В.Бартольд. Сочинение, т-II, с.273).

Регистондан Чокардизага олиб борадиган асосий йуллардан бири «Махдуми Хоразмий» махалласидан ва шу ном билан аталувчи масжид-хонакох ёнидан утади. Махдуми Хоразмий (ваф. 1551й.) уз замонасида Кубравия тарикатининг кузга куринган пиру муршиди булган ва хаж асносида Шомда колиб яшаган хамда уша ерда вафот этган. Унинг Самаркандда колган фарзандлари отаси курдирган ушбу хонакохда дафн этилганлар. Якин вактларгача хонакохдаги кабртошлар факатгина ушбу пир авлодларига тегишли, деб келинарди. Лекин у ердаги мармар кабртошлардаги ёзувларга караганда, Махдуми Хоразмийнинг бу мавзега хонакох куришидан илгарирок кабристон шаклланган, куринади ва у ердаги кабртошларнинг баъзиси ул зотнинг пирзодаларига (яъни, пири Шайх Хабушоний фарзандларига) ва ул зот бу ерда хонакох куришларидан олдин яшаган даврга тегишли булиб чикди. Бундан, мазкур мавзе хам Чокардизага якин жойда кабристон булиб, хонакохдан илгарирок шаклланган, деган хулоса чикариш мумкин. Ушбу сатрлар муаллифи бу хонакохда 2003 йилда илмий тадкикотлар олиб борган ва натижасини узининг монографик китобида чоп эттирган эди (Каранг: К.Каттаев. Махдуми Хоразмий ва хонакохи тарихи. Самарканд. Зарафшон, 2003.).

1996 йилнинг декабр ойида ушбу сатрлар муаллифи томонидан имомлар – Мотуридий ва Маргинонийларнинг кабржойларини аниклаш учун вилоят ва шахар хокимиятлари рахбариятига кайта Мурожаат этгач (аслида, ушбу сатрлар муаллифи 1991 йилдан бошлаб Мурожаатлар этиб келган), илк илмий Комиссия тузилган эди. Уша вактда биз тузган илмий лойиханинг «Самарканд шахри тарихини ёритишдаги ахамиятини хисобга олган холда Грант билан таъминланишини» сураб вилоят хокими ва уринбосарларининг УзР Фан ва техника Давлат Кумитаси раисига 1999 йил 25-январда 05-3\3 ракамли; 1999 йил 1-февралда 05-3\3-104 ракамли; 1999 йил 28-апрелдаги 05-3\4-341 ракамли; 1999 йил 25-майдаги 05-3-4-430 ракамли расмий хатлари асосида Грант билан таъминланган эдик (Грант маблаги Археология институти хисобига утказилган эди) хамда уларни Чокардизани махсус тадкик этишга мослаштирган эдик. Археология институти хисоб-китобига утказишган ушбу Грантимиз асосида икки тармокдан иборат илмий гурухлар тузилди (бошида уч гурухга булиш мулжалланган эди). Ушбу сатрлар муаллифи рахбарлигидаги тарихчи-манбашунослардан иборат бизнинг илмий гурух Имом Мотуридий (ва бошкалар) кабржойлари аник урнини курсатишлари ва кабртошларни укиб, тахлил этишлари керак эди.

Археологлардан иборат бошка гурух (рахбари проф. Т.Ширинов ва А.Бердимуродов) эса казишмалар давомида уларни тасдиклашлари ва Грант иши нихоясида хаммамиз биргаликда китоб чоп этишимиз керак эди (афсуски китобга бизни кушишмади).

…Ушбу Грантимиздан ташкари камина айни пайтда УзР Фанлар Академиясининг Фундаментал Тадкикотлари Грантининг 1997-2001 йиллардаги икки карра сохиби хам булган (Грантнинг номи: «Самарканд вилоятидаги кабристонларда мавжуд кабртошлардаги ёзувларни илмий тадкик этиш ва урганиш» эди). Бу Грантимиз илмий ишларини хам туласинча Чокардиза тадкикотларига каратган эдик (афсуски, Чокардиза ишлари бошлангач, Фанлар Академиямиздаги Грантимиз иши тухтатилди). Шунинг учун, узимизнинг «Махдуми Аъзам Дахбедий илмий-тадкикот Фонди»мизнинг барча илмий кучини Чокардиза тадкикотларига ташлаган эдик. Шундай килиб, бизнинг 1999-2000 йиллардаги барча ишларимиз буткул Чокардиза кабристони ва атрофидаги мавзелар тадкикоти булди.

Буюк Имом ал-Мотуридийнинг файзли кабржойларининг асл урнини аниклашда биз асосан кадимий кулёзма китоблар, кабртошлар, кадимий вакфномалар, архивлардан излаб топганимиз колониал хужжатлар, эски архитектура-геодезик хариталар, жумладан «Генеральный план города Самарканда – 1875 год», Чокардиза мавзеининг 1889 ва 1910 йиллардаги хариталари, хатто Имомнинг кабрлари жойлашган яхудий Аранбоевлар уйининг илк харитаси, яъни «План дома Аранбаева 1912 год» каби (жами 10дан зиёд харита) ашёвий далиллар, топонимик хужжатлар, кариялардан туплаган ривоятларимиз, уша мавзени яхши билган оилалар ва карияларнинг хотиралари, адабиётлардан: Самария, Кандия, Китабул-ансоб каби фойдаланган материалларимизни Республика Комиссиясига топширдик. Шундай килиб, буюк Имом Абу Мансур ал-Мотуридийнинг кабржойлари 5Х5 метр аникликда топилди (бунга хеч бир гумон булмаслиги керак). Асосий археологик ишларни бажаришиб, номлари пинхон колган Археология институти йирик илмий ходимларининг казишма ишларидаги мехнатлари бу хулосаларни тасдиклади (барча казишмалар учун ишчиларни шахар хокимияти текин ташкиллаштириб беришганди).

Бизнинг илмий гурухимиз Имом ал-Мотуридий ва Чокардиза мавзеи билан алокадор куйидаги бошка мавзеларда хам параллел тадкикот ишларини олиб борди; Натижалари:

а) Регистондан Чокардизага борадиган марказий йул бошидаги Махдуми Хоразмий хонакохи тарихи ва кабртошлари тадкики (ушбу сатрлар муаллифи хонакох тарихига оид «Махдуми Хоразмий ва хонакохи тарихи» номли алохида монографик китоб чоп эттирди);

б) Чокардизага борадиган йулда Имом Бурхониддин Маргинонийнинг шогирди Мавлоно Дарвиш кабржойини аникладик; мавзе обод этилди;

в) Тайлок туманидаги Испандий мавзеида барча мухаддислар устози буюк Имом ад-Дорамий ас-Самаркандийнинг кабржойларини аниклаб, тахлил этдик ва ушбу сатрлар муаллифи «Имом Дорамий ва Муснади» номли китоб чоп эттирди (бунгача, ушбу зотнинг кабри Чокардизада булган, деган нотугри фикр мавжуд эди). Натижада, макбара обод этилди; Имом Мотуридий Халкаро анжуманларига келган барча хорижий мехмонлар иштирокида зиёратгохнинг Халкаро очилиш анжумани утказилди;

г) Иштихон туманида Имом Мотуридийнинг илк шогирди, буюк Имом ар-Растугфоний кабржойини излаб топдик, китобда чоп эттирдик, макбараларини обод этишди;

д) Окдарё туман Кумушкент мавзеидан Имом Маргинонийнинг бир силсиладаги устозлари, буюк Имом Али Сугдийнинг кабрларини аникладик, китобда чоп эттирдик;

е) Имом Мотуридийнинг якин шогирди, хамсабаки, илми хикмат асосчиси (ушбу мавзумиз объекти) буюк Имом Абул Косим ал-Хаким ас-Самаркандийнинг асл кабртошларини музей ертуласидан излаб топдик, тадкик этдик, китобда чоп эттирдик.

ж) Чокардизада топилган барча кабртошлар ёзувларини тадкик этдик, учган ёзувларини ва Имомлар номлари тикланди, «Имом Мотуридий ва Чокардиза» китобида чоп эттирдик;

Энди, Чокардиза кабристони кабрларининг географик жойланишини куриб чиксак!

Кадимий вакфномалар ва утган аср колониал хариталарига караганда, кабристон худуди учбурчак шаклида булган. Кабристоннинг энг шимолий кисмида Амир Темур томонидан Машхад ва Хиротдан келтирилган «Сайидлар суфаси» (XIV аср охирида курилган, Гиждувон кучаси бошидаги мактаб якинида жойлашган ва хозир нишонаси хам колмаган).

Кабристоннинг жанубий – гарбий кисмида «Имоми Ёздах – Ун бир имом» макбараси жойлашган. Бу макбара тарихи ва кабртошлари ёзувлари тадкикотларини ушбу сатрлар муаллифи 1996 йилда Фанлар Академияси тизимида ёритган эди, сунг 1997 йилда макбарани очилиш анжумани булиб утган эди (Каранг: «Зарафшон» газетасининг 1996 йил 20 июл сонида Самарканд Медицина Институти доценти С.Хидирназаровнинг «Кайрок тошлардаги ёзувлар» маколасида бизнинг ушбу тадкикотларимиз тугрисида ёзилган эди).

Яна шу тарафда «Имом Абу Лайс» (983й. ваф.) макбараси жойлашган (Каранг: К.Каттаев. Самарканд мадрасалари ва илму фан ривожи. Самарканд. Зарафшон, 2003).

Кабристоннинг марказида юкорида айтиб утилган «Талли асхобул-хадис» (Хадисшунос олимлар тепалиги) деб аталган баландликда Имом Мотуридий (944й. ваф.)нинг дахмаси жойлашган булган. Ул зот макбарасининг гарбий буржида (ёнгинасида) Имом Абул Косим ал-Хаким Самаркандий (953й. ваф.)нинг дахма-макбаралари жойлашган; тепаликдаги Имом Мотуридийнинг оёк томонида Имом Идрисий (1015й. ваф.) ва Имом ан-Насафий-I (1111й. ваф.); Имом Мотуридий макбарасининг шаркий буржи якинида (хозирги киравериш дарвозаси ёнида) Имом ан-Насафий-IIнинг (1142й. ваф.) дахмалари жойлашган; тепаликнинг жанубида-пастрогида Имом ал-Киндий (1049й. ваф.); Имом Мотуридий кабридан 50-100 метр шимолрокда Имом Бурхониддин Маргиноний (1197й. ваф.) дахмаси жойлашган (бу Имомнинг аник кабр жойи тугрисидаги фикримизни ёзишма охирида баён киламиз). Бу имомлар Чокардизада кумилишган энг машхур алломалардан хисобланадилар.

Имом Мотуридий макбараларининг жануб томонида энг гавжум кабрлар жойлашган худуд булган. Катувон даштида Корахитойлар билан булган жангда вафот этган алломаларни Имом Мотуридий кумилган тепаликнинг жанубида, яъни имомнинг оёк томонларида кумишганликлари туфайли бу мавзени “Чокардиза машхади” (яъни, шахидлар мавзеи) деб атаб келишган. Асосий дафн этишлар даври булган XI ва XII асрларда вафот этган алломалар узларини Имом Мотуридийнинг оёк томонларига дафн этишларини васият килганлар. Ислом акидаси, Ханафия мазхаби буйича, жасаднинг бош томони шимол томонга, юзи эса Киблага угирилиб куйилиши хисобга олинса, аксарият кабрлар шу алфозда Имом макбараларининг жануб томонида (яъни, оёк томонида) куйилиши лоимлиги аёнлашади. Демак, улуг Имомлар – ал-Киндийлар, Форисийлар, Добусийлар кабилар айнан жануб томонга куйилган булиб чикади.

Ушбу сатрларни ёзувчи каминанинг 1996 йилда Самарканд вилоят хокимига килган Мурожаати натижасида уша йилнинг киш фаслида вилоят хокими барча идоралар рахбарларини ва илм ахлини Чокардизага йигиб, илк йигилиш утказган эди. Уша йигилишда Имом Мотуридийнинг хозирги макбаралари урни ховли-жойлар билан эгалланганлиги туфайли жануброкда жойлашган “Болалар санаторийси”нинг буш худудида барча хукукшунос алломаларга рамзий макбарача урнатилган эди. Уша кук гумбазли макбара хозирга кадар мавжуд булиб, XI ва XII асрларда кумилган юкоридаги алломалар хотираси учун эди, гуё.

Демак, Имом Мотуридий макбарасининг шимолий бурчаги ёнида масжид, гарбий бурчагида эса ушбу мавзунинг асосий объекти Имом Абул Косим ал-Хаким Самаркандийнинг дахмалари булган. Ул зотнинг дахмаларидан сунг «Хазираи муфтиён» (Муфтийлар хазираси) номли майдонча бошланади ва унда 400га якин машхур муфтий-олимлар дафн этилганлар. Чокардиза кабристонининг дунёга машхур кисми хам айнан Имом Мотуридий, Имом Абул Косим макбаралари хамда ушбу муфтийлар хазираси булиб, унинг атрофи ихоталанган холда Мотуридий макбараларига якин, деярли туташ булган (кейинчалик Абу Лайсий ва Маргинонийларнинг дахмалари хам юкоридагилар катори асосий зиёратгох жой сифатида машхур булган).

…Шундай килиб, яна бир бор таъкидлаймиз: археологлар илмий гурухи Чокардиза кабристонида олиб борилган тадкикот натижаларини Хукумат комиссияси, УзР Фан ва техника Давлат Кумитаси, УзР Фанлар Академияси ва Самарканд вилоят хокимиятига такдим этишган Якуний хисоботларида катта хатоликларга йул куйишди. Улар хисоботларида Имом Мотуридий макбараларининг гарбий томонида казиб топилган дахмасимон курилмани «Сайидлар кабри» деб эълон килиб юборишди ва Чокардиза тарихини кайтадан бузишди. Археологлар янглишган булишиб, аслида бу курилма дунёга машхур аллома Имом Абул Косим ал-Хаким Самаркандийнинг дахмалари эди.

Манбалар далолат беради: Имом Абул Косим дахмаларидан кейин яна гарброкда «Хазираи муфтиён» аталмиш майдонча бошланиб, унда 400 муфтийлар дафн этилган булган ва Чокардизада кумилган аксарият алломалар уз замонларида илмий нуктаи назардан (хозиргидек амал нуктаи назаридан эмас) «муфтий» номи билан шарафланганлар. Бу хакда Чокардиза тарихи тилга олинган барча манбаларда ёзилган. Жумладан, «Кандия», «Самария», «Китабул-ансоб», «Фаслул-хитоб» хамда бошка кадимий кулёзма китоблар, вакфномалар ва хужжатларда хам аник келтирилган.

Кайд этилган манбаларнинг баъзилари форс ва араб тилларидан узбек тилига угирилиб чоп этилганига карамай, археологлар Якуний хисоботларида Чокардизадаги дунёга машхур Имом Абул Косим дахмаси ва Хазирани бошка машхур обида билан, яъни Сайидлар дахмаси билан адаштирдилар ёки алмаштирдилар. Аслида, «Сайидлар суфаси» Имом Мотуридий макбараларидан анча узок масофада – Чокардиза кабристонининг шимолий кисмида, 100 метрлар чамаси узокликда жойлашган. Бу жиддий хатолик туфайли дунёга машхур Чокардиза кабристони тарихи узгарди. Яъни:

1) Юртимизда Мотуридийдан кейинги буюк аллома хисобланган Абул Косим Хакими Самаркандийнинг X асрга оид макбарасининг номи «Сайидлар кабри» деб узгартирилгач, буюк Имом Абул Косим Самаркандийнинг номи хам Чокардизадан буткул учирилди.

2) Натижада, XIV аср охири ва XV бошларида Амир Темур Машхаддан келтирган «Сайидлар суфаси»нинг тарихий урни хам беихтиёр узгариб, 100метр пастга кучирилди.

3) Археологлар энди, Имом Мотуридий кабрини хам 100 метр пастга суришадими?!);

4) Икки макбаранинг урни алмашганлиги туфайли тарихий давр кам эмас, куп эмас, карийб беш аср (ярим минг йил)га адаштирилди. Яъни, икки макбара курилиши орасидаги муддат шунча вактга тенг булиб, X асрга тегишли обидани XIV аср обидасига алмаштириб юборишди. Узбекистон тарихида бундан катта сурилишлар илгари булмаган, булса керак!

Археологлар Чокардизада тадкикот олиб боришган барча илм ахллари номидан Якуний хисоботни беришгач (асосий илмий гурухлардан бирининг рахбари сифатида мен хам ушбу Хисоботни куришим ва кул куйишим лозим эди), уларнинг хатога йул куйганликларини Т.Ширинов ва А.Бердимуродовларнинг теле-радио хамда оммавий матбуот сахифаларида чикишларидан билдик (уларнинг барча ёзишмалари ва чикишлари ёзуви бизда мавжуд).

Имом Мотуридий Халкаро анжуманидан кейинги биринчи йили археологларга зарарли тезисга айланган хатоларини огзаки узларига баён килдим, хатони тузатишмади; Иккинчи йилда телерадио ва матбуот оркали «Юзма-юз» дастуридаги чикишимда археологларни фамилияларини очикчасига атамасдан, Чокардизадаги хатоликлар тугрисида гапирдим; кейинги йилда эса узимнинг 2003 йилда чоп этилган «Самарканд мадрасалари ва илму фан ривожи» номли китобимда хам фамилияларини ошкор килмасдан, Чокардизадаги хатоликларни бобма-боб айтиб утдим; Аммо, хатоларини тузатиш урнига, уз фаразларини менга огзаки (манба курсатмай) кувватлашарди.

Аммо, 2007 йилда Самарканднинг 2750 йиллиги арафасида «Бевосита мулокот» теледастурида чикиш килган археологлар: «К.Каттаевнинг узи адашаётир ва хато килаётир», деб очикчасига фамилиямни аташиб, мени узимни хато килишда айблаганларидан сунг хам мен уларни обруъларини тутиб, яна икки йил кутдим, аммо на исбот келтирдилар ва на хатоларини куриб чикдилар. Сунг, биз хам уларнинг олдиларидан утиб дедик: «энди, биз хам матбуот оркали уз исботимизни илмий асослаб берамиз». Улар рози булишди. Мана, охири биз хам Итернет оркали узимизнинг илмий хулоса ва исботларимизни баён килишга мажбур булдик. Тугри, илмда хафачилик булмаслиги керак, бу- илмий бахсдир!

Имом Мотуридий ва Чокардизада тадкикотларни бошланиши тугрисида!

Ушбу сатрлар муаллифининг Мустакилликдан бошлаб Самарканд вилоят ва шахар хокимиятига Имом Мотуридийнинг кабрларини аниклаш имкони борлиги тугрисида ёзган бир-неча Мурожаатларимдан сунг, нихоят 1995 йил 25 октябрда шахар хокимлигида «Имом Мотуридий хотирасини тиклаш тугрисида» юртимиздаги илк йигилиш утказилиб, Комиссия баённомаси кабул килинди (баённома куйидаги комиссия аъзолигида тузилди):

Ботурхон Валихужаев – Уз ФА мухбир аъзоси, профессор;

Темур Ширинов – Уз ФА Археология институти директори;

Мустафокул Маликзода – Самарканд вилоят бош имом-хатиби;

Михаил Абрамов – СамДУ профессори;

Комилхон Каттаев – Уз ФА Самарканд булими илмий ходими;

1995 йилда хокимиятдаги уша мажлисда ушбу сатрлар муаллифининг айтганларини (протоколлаштирилган баённома)дан айнан келтирамиз:

К.Каттаев: «…Дархакикат, Имом Мотуридийнинг кабрлари Чокардизада эканлигига хеч бир гумон булмаслиги керак. Самарканд тарихи хакидаги икки энг машхур китоблар: «Самария» ва «Кандия» асарларида аник ва равшан килиб бу хакда ёзилгандир (бу китобларни таржима килиб чопга берганман). Бу китоблардаги ёзувларга ишониш керак. Имомнинг кабрлари хозирги «Болалар санаторийси»га бурилгандаги ховли худудидадир. Яна ахамиятлиси шундаким, «Самария» китобида: «кабртош – масжид деворидан беш газ узокликда жойлашган»,- дейилган. Аввалига масжид тагпахсаларини археологлар ёрдамида аниклаб (бу жойни аниклаш кийин эмас), уша атрофдан кабрни излаб, сунгра уша атрофни ободонлаштириб зиёратгох килиш керак…».

Шахар хокимиятидаги уша мажлисда юкоридаги хар икки археологлар катнашган ва 25.10.1995й. №4 ракамида кабул килинган расмий баённомада барча иштирок этган олимлар уз кулларини куйишганлиги ва хар биримизга баённоманинг нусхалари мавжудлигини хеч ким инкор кила олмайди. Шундай килиб, археологларга Имом кабрларини каердан излаш кераклигини ва бу унча кийин иш эмаслигини казишма ишлари бошланмасдан 5 йил илгарирок айтиб берганмиз ва илмий асосда 2000 йилда аник кабржойини курсатганмиз.

СУЗИМИЗ ИСБОТИ УЧУН МАНБАВИЙ ДАЛИЛЛАРНИ КЕЛТИРАМИЗ:

Энди, исбот-далилли манбалар нима дейишади, куриб чиксак! Археологларимиз асл кадимий манбаларни укий олмасликларини хисобга олиб, энг аввало, узбек ва рус тилида таржима этилган манбаларни куриб чикамиз, чунки узбек тилини укий олмасликлари мумкин эмас. Асосий манбаларнинг купини узим таржима килиб чоп эттирган эдим. Сунг бошка кадимий манбаларни хам куриб чикамиз (тахлил шарт эмас, манбаларнинг узи айтиб турибди):

1. Малая Кандия (Кичик Кандия; проф. Вяткин таржимаси, 265 бет): «Описание кладбища Джакардиза» бобида ёзилган (бу китоб нусхаси Археология институти архивида мавжуд):

«…Следуетъ тебе (поклоняющемуся) бытъ очищенным омовениемъ и остерегаться неприличия… После того (поклоняющиеся) пусть идет к мавзолею и … в мечеть шейха Абул Мансура Матыриди, где пусть совершать два ракаата намаза за упокой дущи шейха Абул Мансура, который был главою людей сунны (суннитов). Вне ограды похороненъ шейх Абул Касым Самарканди, а внутри находится гробницы 444 муфтиев».

Таржимаси:

«…Сенга (зиёратчига) лозимки, аввало тоза тахорат олиб, одобсизлик килишдан сакланиб… Сунгра (зиёратчига лозимки) макбарага борсин ва… Шайх Абул Мансури Мотуриди масжидига бориб, у ерда икки ракаат намозни Шайх Абул Мансурким, ахли суннат ва жамоатнинг раиси эрур, рухониятларига багишласин. (Хазиранинг) девори ташкарисида Шайх Абул Косим Самаркандий дафн этилган булиб, ичкарисида эса 444 муфтийнинг кабрлари бордир».

Куриб турганимиздек, Чокардиза кабристони тепалигида жойлашган бирдан уч объект: Мотуридий кабри, масжиди ва Абул Косим кабри тугрисида суз бораётир.

2. Кандия (узбек тилида, 1994 йилда К.Каттаев таржима этиб чоп эттирган, 12-бет): «Чокардиза кабристонининг зикри… Хазрати Хожа Абул Мансури Мотуридининг кабрлари хам шу ердадир. Шу манзилда Шайх Абул Косими Самаркандийнинг кабрлари билан биргаликда яна 444000 эътикодчининг тупроклари бордир».

Бу матнда эса изохнинг асло хожати йукдир.

3. Кандия (русча, 2007 йилда К.Каттаева таржима ва чоп эттирган): Могила Хазрата Имама Абу Мансур Мотуриди также находится здесь. А также, здесь покоится прах Шейха Абул Касым ал-Хаким Самарканди и 444000 единомышленников.

4. Самария (Вяткин): Архивдан Вяткин фойдаланган «Самария» нусхаси таржимасини йуколганидан топа олмадик. Аммо, ишончимиз комилким, унда хам биз уйлагандек ёзилган.

5. Самария (1991 йилда устозимиз академик Бурибой Ахмедовнинг Тошкент чопаси, 37-39 бетлар): «Шайх Абу Мансур Мотуридий мозори»: «Ушбу кабристон… тубда имоми зохид Абу Исхок ибн Иброхим ибн Саммоси Мутаваъийнинг боги экан ва узи хам уша ерда кумилган экан. Шу кабристонининг уртасида бир масжид бор. Шайх Абу Мансурнинг мозори шу масжиднинг жануб томонида ва якинидадир. Кабр узоридаги кук тусдаги согона тоши масжид деворидан 5 газ чамаси олисрокдадир… Шайх Абу Мансур мозори тошининг кунгаботар томонида «Хазираи муфтиён» аталган бир майдонча бордирким, унда турт юз муфтий кумилгандир, дейдурлар. Уша хазиранинг теварагида пишик гиштдан курилган деворнинг колама излари бордирким, хали хам куриниб турибдир… Муфтийлар хазирасининг ташкарисида, Шайх Абу Бакр Бухорийнинг кабри ва Шайх Абул Косим Самаркандийнинг турбати бор. У (Абул Косим) 10 мухаррам 342 йил (953 йил 28 майда) улган… Кабристоннинг шимол булагининг чеккасида, катта кучадан олисрокда, Амир Темур Хирот ва Машхаддан Самаркандга олиб келган «Сайидларнинг суфаси» бор. У келтирган сайидларнинг купчилиги шу суфада кумилгандурлар».

Шунчалик очик айтилган нарсани археологлар нега тушунишмади экан?!

6. Самария (Эрон чопаси, проф. Эъраж Афшор тахририда, 1991йилда К.Каттаев тахиясида китоб тожик тилига угирилиб, Самарканддаги Морозов босмахонасига топширган эдим, хозиргача чоп булмай тайёр оттиск-гранкалари турибди. Эрон чопаси «Самария»нинг жуда кискартирилган нашри хисоблансада, унда хам бизни кизиктирадиган объект ёнидаги хазира аник ва равшан берилгандир):

«Мозори файз осори Хазрати Шайх Абул Мансури Мотуриди. Ва тарафи гарбии санги мозори Хазрати Шайх сахн аст, ки он чо «Хазираи муфтиён» аст. Гуянд, ки 400 муфтй дар он чо мадфунанд. Ва ба даври хазира асари кадимии девор аст, ки аз хишти пухта аст».

Таржимаси:

«Шайх Абул Мансури Мотуридининг файз осорлик мозори… Ва Хазрати Шайх мозоридаги тошнинг гарбий тарафида сахн-майдон булиб, уни «Муфтийлар хазираси» дейишади. Айтишларича, 400 муфтий у ерда дафн этилгандир. Ва хазиранинг атрофида пишик гиштдан курилган деворнинг асари куриниб турибди».

7. Самария (К.Каттаев чопга тайёрлаётган ва муаллиф даврида кучирилган кулёзма китоб, 15а ва 16б-сахифалар):

«Мазори файз-осори Хазрати Шайх Абул Мансур Мотуриди. …Ва дар тарафи гарбии санги мазори Хазрати Шайх сахн аст, ки он «Хазираи муфтиён» аст. Гуянд, ки 400 муфтй дар онжо мадфунанд. Ва бар даври хазира осори кадимии девор, ки аз гишти пухта будааст, маълум мешавад… Ва дар беруни «Хазираи муфтиён» кабри Абу Бакри Бухори ва турбати Шайх Абул Косими Самарканди аст. Вафоти вай дар мохи Мухаррам дар рузи Ашуро дар санаи 342 буда аст… Ва дар канораи шимоли гуристони Чокардиза, дуртар аз рохи омм «Суфаи содот» аст, эшонро Амир Темур Курагон аз Хирот ва Машхад овард ва аксарин содоти изом дар он маком осудаанд». Таржимаси:

«Хазрати Шайх Абу Мансур Мотуридийнинг файз осорлик мозори. …Ва Хазрати Шайх мозоридаги тошнинг гарбий тарафида сахн-майдон борким, уни «Муфтийлар хазираси» дейдилар. Айтишларича, унда 400 муфтий дафн этилган ва хазиранинг атрофи кадимий деворнинг пишик гиштдан курилганлиги асари куриниб турибди… Ва «Муфтийлар хазираси»нинг ташкарисида Абу Бакр Бухорийнинг кабри ва Шайх Абул Косим Самаркандийнинг турбати мавжуд. Унинг вафоти Мухаррам ойининг Ашуро (унинчи) куни, 342 йилда (953 йилнинг 28 майида)дир... Ва Чокардиза кабристонининг шимолий кисмида (четида) катта йулдан узокрокда «Сайидлар суфаси» мавжуд булиб, уларни Амир Темур Курагон Хирот ва Машхаддан келтирган ва аксар улуг сайидлар ушбу суфада ётишибди».

Ушбу матн хам жуда аник ёзилгани куриниб турибди.

8. Самария – проф. Шодмон Вохидов масъуллигида тулдирилган ва 2009 йилда Тошкентда кайта чоп этилган нашрида хам 1991 йилги нашр ёзувлари айнан кайтарилгани учун бу нашрдаги сузларни келтириш шарт эмас деб топилди.

9. Китабул-ансоб (крит. анализ Ш.Камолиддинова, 137-стр.) – Абул Касым Исхак ибн Мухаммад ал-Хаким ас-Самарканди, известный как Ибн ал-Касым ал-Хаким (ум. в 342/953г.) был выдающимся хадисоведом, проповедником и законоведом ханафитского толка и верховным судьей Самарканда… Самъани несколько раз посещал его могилу на кладбище Джакардиза в Самарканде…

10. Нафахотул-унс (Абдурахмон Жомий. 125-бетда): «…дафуна ба макбарати Чокардиза…, «мутаваффо шуд дар рузи ошуро соли 342 ва вайро дафн карданд дар Чокардиза».

Таржимаси: «Чокардиза макбарасида дафн этилган…, вафот этди 342 йилнинг Ашуро кунида ва Чокардизада дафн этишди».

11. Сафинатул-авлиё (Доро Шукух…149-бетда): (факат сифати, вафот санаси ёзилган).

12. Фаслул-хитоб (Мавлоно Порсо): Асарда Имом сифатлари келтирилгач, ёзилган: «Ва кад тувфия рахматуллох фил мухаррами явми Ашуро санати иснотайни ва арбаъина ва саласа миати ба Самарканд ва дуфина ба макбарати Чокардиза…». Таржимаси:

«ва тахкик, бу киши вафот этдилар (Оллохнинг рахмати унга булсин) мухаррам ойининг Ашуро куни 342 (953) йилда ва Самарканднинг Чокардиза(даги) макбарада дафн этилди…».

13. Самарканднинг буюк алломалари. (К.Каттаев. Самарканд. Зарафшон. 1998). Имом Абул Косим Самаркандий фаолияти ва кабри тугрисида илк бора алохида китобат этилган.

Куриб турибсизки, бирорта манба хам археологларни куллаб-кувватламаяпти. Археологлар хам бирорта исбот-далил курсата олишмайди, огзаки воизликларини эса биз кабул килолмаймиз. Чунки, манба билан ишлашга урганганмиз.

2000 йилда Чокардиза буйича Республика-Хукумат Комиссиясининг бошка аъзолари булишган Тошкентлик илмий арбобларнинг шу вактгача жим утиришганликларидан гинамиз йук, чунки, Самарканддаги Чокардиза масаласидан улар якиндагина хабардор булишган.

Энди, археологларимиз икки асосий саволга жавоб беришлари керак:

1) Уларнинг Якуний Хисоботлари ва матбуотлардаги чикишлари туфайли буюк Имом Абул Косим ал-Хаким Самарканийнинг кабри энди Чокардизадан йук килинди (чунки, уларнинг бу нотугри хулосалари барча илмий ёзишмаларда ва матбуотларда кайд килинмокда). Энди, бир уйлаб курайлик: Бирор кун келиб юртдош ёки хорижий мутахассислар Чокардизада шунча килинган ишларимизни гумон остига олишмайдими?

2) «Сайидлар макбараси»ни хам археологлар 100 метрча жанубга (Мотуридий кабрлари ёнига) суриб куйишгач, келгусида манбаларга таяниб иш курадиган олимлар Мотуридий макбарасини хам 100 метр жануброкдан излаш керак, деган хулоса чикаришмайдими? Ахир, ушбу икки обида орасидаги масофа шунча эканлигини манбалар курсатиб турибдику?! Куриб турганингиздек, археологларнинг бу хатоси, Мотуридийнинг юз фоиз тугри аникланган макбарасини хам гумонга куймокда!

Археологлар бир нарсани тушунишмайди: Мотуридий ва Абул Косим каби мавзеда илк кумилган икки буюк аллома богнинг бир жойига кумиладими ёки хар жойигами? Унгача Чокардизада бог эгаси Абу Исхок ибн Иброхим Саммосийдан узга киши кумилмаган булса, ул зотдан сунг куп вакт утмасдан кумилишган Мотуридий ва Абул Косимларни бир жойга (яъни, устоз хисобланган бог эгаси ёнига) кумишмай, каерда кумишсин?! Ахир, икки аллома, дуст, хамсабак, устоз-шогирдни бошка-бошка жойга кумишмайдику?!

Юкорида бир-канча кадимий манбалардан исбот-далиллар келтирдик. Уларга яна канака далиллар керак?! Ушбу икки археологларнинг фахрланиб юрадиган энг улуг ишлари Чокардиза темаси эди. Афсуским, Чокардизада улар фойдадан кура купрок зарар етказиб, неъматларга эришдилар. Бизни бу билан ишимиз йук, аммо хатоларини эътироф этишларини эшитишни хохлар эдик ёки барча потенциалларини ишга солиб тугриликларини илмий тарзда, матбуот оркали исбот килишсин!!!

ХАКИКАТ КАРОР ТОПИШ ЙУЛИДАГИ ЯНА БИР ИЛМИЙ БАХС:

...Археологларнинг йирик илмий хатолари окибат шу булдики, кискача айтганда, буюк тарихга эга булган оламга машхур Чокардиза кабристони тарихи яна бузилди. Бизнинг максадимиз шуки, бу хато ва чалкашликни хорижлик олимлар тугриламасдан олдин узимиз ечишимиз лозим, токи нотугри бажарилган Якуний хисоботдан фойдаланаётган ва унга автоматик тарзда таянаётган илмий муассаса ва илмий иш олиб бораётган олимлар тугри хулоса чикариб олишсин хамда бундан буён факат манбаларга таянишсин. Халкаро тадкикот катнашчилари сифатида бизга хам катта уят булди. Манбашунос хорижий олимлар бирор кун келиб юкоридаги хатони сезгач, ушбу мавзуни кайта кутариб, олимларимизни уялтириб куйишлари мумкин. Хатомизни уз юртимиздаги олимлар тузатишгани яхши эмасми?! Чет эллик олимлар олдида хам юзимиз ёруг булар эди.

«Сув келтирган хор, куза синдирганлар азиз» деб маколга йуймокчи эмасмиз. Аммо, ушбу илмий исботимизга асоссиз даъво билдиришмокчи булишса, унда мархамат, яна бир марта уларни Чокардизада фойдали илмий бахсга-беллашишга чорлайман:

1) Имом Бурхониддин Маргинонийнинг аник кабр урнини аниклаш масаласи. Бу зотнинг кабржойини аниклаш хакида хатто энг юкори микёсда Фармойишлар чиккан. Илм ахлига юклатилган вазифани бажариш вакти етди;

2) Археологларнинг узлари зур бериб ёпишиб олишган «Сайидлар суфаси»нинг асл тарихи, кимларга аталгани, Амир Темур нега курдирганини аниклаш масаласи; Бир темани аюханнос солиб кутаргач, исботини хам бера олиш керак-да?!;

3) Чокардиза кабристонининг келиб чикиш тарихи, ким асос солганлиги ва ким булганлиги тугрисидаги масала (биз берган ушбу илк маълумотлардан ташкари);

Асосий шарт: факат кадимий манбалардан исбот келтириш (огзаки фараз кетмайди);

Хакикий мутахассис олимлар учун бу кийин вазифа эмас, деб уйлайман. Аммо, 2000 йилда Имом Мотуридийнинг кабр урнини биз топдик, деб барча муваффакиятларни уз номлари билан боглаётган археолог олимлар Чокардиза тарихи, Имом Маргиноний кабржойи ва «Сайидлар суфаси»нинг аник урнини хамда кимга тегишли эканлигини манбалар асосида бир топиб куришсинчи (уларни нимага кодир ёки кодир эмасликларини камина жуда яхши билади), шундагина юкоридаги даъволарига ишонамиз. Камина тарихчи олдиндан айтаман: юкоридаги хар уч масалани хам хеч уринмасдан хал кила оламан!!! Чунки, 20 йилдан бери ишимиз, мутахассислигимиз шундан иборат. Аслида «сув келтирган азиз» булиши керак, куза синдирган эмас! Чокардиза туфайли олинган нарсаларни оклаш вакти келди. Археологларни (уларнинг тасарруфидаги парча илмий потенциаллари билан бирга) яна бир марта илмий бахсга чакираман! Мархамат майдонга чиксинлар, Чокардизада яна бир карра куч синашайлик. Хозир хам худди 2000 йилдагидек холат. Ушанда ким нима иш килганлиги ёки килмаганлиги аён булиб колади. Биз бунга тайёрмиз!

Хулоса шулким, хатоликларни, асосийси шошма-шошарликни бас килайлик. Илмий тил билан айтганда, олимлар учун дог хисобланган плагиаторликни, ротаторликни ва энг асосийси - популяристликни хам бас килиб, Ватан учун амалий ишга киришайлик!

…Ана шундай вазиятда буюк Имом Абул Косим ва «Сайидлар суфаси»нинг кабр урнини хеч бир Грантсиз Интернет оркали булсада, тиклашга карор килдим ва шу билан 20 йиллик илмий фаолиятимни хам тухтатдим! Чунки, бу фаолият хаётимда фойдадан кура купрок зарар келтирди.

P.S: 2004 йил 25 март куни УзР Вазирлар Махкамасининг «Хожа Ахрор таваллудининг 600 йиллигини нишонлаш» карорига биноан утказилган Конференцияга атаб юкоридаги археологлар - Т.Ширинов ва А.Бердимуродовлар «Хожа Ахрор Валий зиёратгохидаги кабртош ёзувлари» номли китобчани чоп эттириб анжуманга таркатдилар. Афсуским, унда хам шунчалик куп хатолар мавжудким, уни хам узимиз кайта тайёрлашимиз жоиз куринади.

2000 йилда Чокардиза кабристонида

тадкикот олиб борган илмий гурух рахбари,

Узбекистон Фанлар Академияси Самарканд Булими

собик катта илмий ходими,

«Махдуми Аъзам Дахбедий илмий-тадкикот Фонди» раиси

тарихчи-манбашунос Комилхон КАТТАЕВ

ШУ СОХАДА АРХЕОЛОГЛАРГА ТАКЛИФ ЭТИЛАЁТГАН КИТОБЛАР:

К.Каттаев. Акидаи исламияи Мотуридия. Самарканд, Сугдиян. 1992.

К.Каттаев. Махдуми Аъзам и Дахбид. Самарканд, Сугдиён. 1994.

К.Каттаев. Шейх Худайдади Вали ва ханакохи. Самарканд, СамГУ. 1995.

К.Каттаев. Самарканднинг буюк алломалари. Самарканд. Зарафшон, 1998.

К.Каттаев, Имом Мотуриди ва Чокардиза. Самарканд. СамГУ. 2000.

К.Каттаев. Имом Маргинони ва.хукукшунослик. Самарканд, СамГУ. 2000

К.Каттаев. Имом Дорами, унинг «Муснади» ва хадисшунослик. Самарканд, СамГУ. 2001.

К.Каттаев. Махдуми Харазми ва хонакохи тарихи. Самарканд. Зарафшон. 2002.

К.Каттаев. Самарканд мадрасалари ва илм-фан ривожи.. Самарканд. Зарафшон. 2003.

К.Каттаев. Хожа Ахрори Вали ва Мирзо Улугбек муаммолари. Тошкент. Имом ал-Бухорий Республика илмий-маърифий Марказ нашри. 2004.

К.Каттаев. Шох Неъматуллои Вали тарихи. Тошкент. Фан. 2005.

К.Каттаев. Шохизинда-Кусам ибн Аббас тарихи. Тошкент, Фан. 2006..

Имом Насафи, “Кандия” Самарканд. Сугдиён, 1994 (форс-арабдан узбекча К.Каттаев таржимаси).

Имам Насафи. “Кандия”, русск. изд. Самарканд. 2007 (на русск. перевел, науч-исслед. К.Каттаев).

(К.Каттаевнинг 50-йиллик юбилейига атаб чоп этилган китобдан лавхалар):

КОМИЛХОН КАТТАЕВ ФАОЛИЯТИНИНГ АСОСИЙ САНАЛАРИ

Каттаев Комилхон Салохиддинхон ўгли, 1957 йил 13-декабрда Самарканд шахрида тугилган. У шахардаги 21-ўрта мактабни муваффакиятли битиргач, СамДУнинг Тарих факультетида тарихчи-манбашунос мутахассислиги бўйича тахсил олиб, 1982 йилда ўз фаолиятини бошлади.

К.Каттаев ўтган йиллар мобайнида:

Самарканд Дават музей-кўрикхонаси Шарк кўлёзмалари бўлими мудири;

Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Самарканд бўлимида катта илмий ходим, сектор мудири;

Самарканд Давлат Чет тиллар Институти Шарк кўлёзмалари Маркази мудири;

Вазирлар Махкамасининг махсус карори билан тузилган «Шохи-Зинда» Фонди директорининг биринчи ўринбосари вазифаларида ишлаш билан бирга кенг кўламда илмий тадкикотлар олиб борди. Шу билан бирга, олий ўкув юртларида хам ўкитувчилик ишларида ёшларга таълим бериб келади.

Хозирги пайтда у вилоят хокимияти ташаббуси билан ташкил этилган «Вилоят Махдуми Аъзам Дахбедий илмий-тадкикот Фонди»га рахбарлик килиб келмокда.

К.Каттаев етук шаркшунос-манбашунос олим сифатида - асл манбаларни ўкиб, илмий тахлил этиб, вилоятимиздаги обидалар тарихи, кадамжолардаги алломалар хаёти ва уларнинг кўлёзма хазиналардаги кадимий нодир манбаларни тадкик этиши натижасида кўплаб буюк алломаларимиз номларини тикланди.

Самарканд шахрида - Имом Мотуридий, Имом Абулкосим ал-Хаким, Имом Маргиноний, Махдуми Хоразмий;

Окдарё туманида - Махдуми Аъзам Дахбедий ва Имом Али Сугдий;

Жомбойда - Шайх Худойдоди Вали, Шамсулаимма Халвоий;

Тайлокда - Имом Дорамий;

Иштихонда - Имом Растугфоний ва бошка бир-канча буюк алломаларимизнинг хаёт фаолиятлари, тарихлари, кадамжолари ва кабртош ёзувлари унинг китобларида илк бор ва мукаммал баён этилиб, кенг жамоатчилик эътиборига етказиб берилди хамда натижада ушбу кадамжо ва обидаларнинг аксарияти кайта таъмир этилиб, мукаддас зиёратгох масканларига айлантирилди, анжуманлари ўтказилди.

Самарканд туманидаги - Хожа Ахрори Вали кадамжо-зиёратгох кабртошлари ва ул зот билан Улугбек Мирзо ўртасида нотўгри пайдо килинган муаммолар хам илк бора домла томонидан 1991 йилда, аник илмий фактлар асосида бартараф килинди ва китоб шаклида ўз ифодасини топди. Таъкидлаш жоизки, Самарканд вилояти ва шахридаги деярли барча обида, кадамжо хамда улардаги алломалар фаолияти К.Каттаев асарларида кўтарилганлиги жихатидан хам у киши бу сохада кўп тадкикотлар килган ва китоблар ёзган энг сермахсул олим хисобланади.

Самаркандда ва Кашкадарё, Бухоро ва Жиззах каби вилоятлар тарихи, уларда мавжуд бўлган каттаю кичик мозоротлардаги кабртошлар тарихини ёритиш ишларида ўз шогирдлари билан саъю харакатлар кўрсатиб келмокда. Бу ишларни амалга оширишда бошка вилоят ва туманларга уни махсус таклиф этишлари хам диккатга сазовордир.

Яна шуни хам алохида таъкидлашимиз жоизки, Комилхон Каттаев мустакиллигимиз бошларидан ЎзР Фанлар Академияси тизимида илк марта Маданий обида ва кабртошлардаги эпиграфик ёзувларни илмий тадкик этиш йўналишини бошлаб берган олимдир. Шу ишлар натижаси ўларок, Самарканддаги кўпгина маданий-тарихий обидаларимиздаги ўчиб кетган ўнлаб, балки юзлаб кадимий эпиграфик ёзувлар кайта тикланди ва илмий тадкик этилди.

Комилхон Каттаев Республика ва Хорижий илмий ва оммавий матбуот сахифаларида 200 дан зиёд илмий ва оммабоп маколалари хамда 20 дан зиёд илмий ва илмий-оммабоп китобларни чоп эттирган. Бир неча хорижий давлатлар (Эрон, Козогистон, Россия ва Тожикистон)да ўтказилган Халкаро анжуманларда маърузалар билан катнашиб, кўплаб маколалари хорижда эълон килинган. Хориж матбуоти ва адабиётларида хам К.Каттаев фаолияти хакида кенг ёритилган.

Самарканднинг буюк алломаларига багишлаб ўтказилган барча Халкаро ва Республикавий анжуманларда ёзилган кўплаб китоблар муаллифи К.Каттаев бўлиб, ушбу китобларнинг барчаси вилоят, шахар хокимликлари ва ташкилий кўмиталар томонидан К.Каттаев номига махсус буюртма шаклида сўралгани хам диккатга моликдир. Масалан, Махдуми Аъзам Дахбедий (1995й), Шайх Худойдоди Вали (1996й), Имом Бухорий (1998й), Имом Мотуридий ва Имом Маргинонийлар (2000й), Шайх Махдуми Хоразмий (2003й), Хожа Ахрори Вали (2004й), Шох Неъматуллохи Вали (2005й), Шохизинда (2006й) каби Самаркандда ўтказилган Халкаро ва Республикавий анжуманларга атаб ташкилий кўмиталар томонидан махсус буюртмалар билан чоп этилган китобларини хамда 2007 йилда Самарканднинг 2750 йиллиги муносабати билан Комилхон Каттаев ва унинг Фондига вилоят хокимининг 2006 йил 7-сентябрдаги 04-3/4-1244 ракамли кўрсатмаси хамда шахар хокимининг 2006 йил 28-августдаги №156-Ф ракамли Фармоиши чикарилиб, унга биноан бир йўла 17-та китобни бир неча тилда анжуманга багишлаб чоп эттириб, хорижий ва юртдош мехмонларга хамда юртимиздаги олий ўкув юртларига тухфа этганини мисол келтириш мумкин.

Самарканд шахрининг 2750 йиллиги муносабати билан Шердор мадрасасидаги Шер ва Куёш тасвирини шахарнинг янги рамзи (герби) сифатида кабул килинишининг ташаббускори хам К.Каттаев эди. Хозир бу рамз (герб)ни бутун дунё танийди.

Комилхон Каттаев ўтган йиллар мобайнида Самарканд вилоят ва шахар хокимиятлари кошидаги бир канча Комиссияларда иштирок этди ва ташкилотчилик килди. Самарканддаги кўчаларга ном кўйиш – Топонимика комиссиясида унинг ташаббуси билан шахардаги ўнлаб кўчалар асл-кадимий номларига эга бўлдилар, кўплаб буюк алломалар номлари кайта тикланди.

Комилхон Каттаев факатгина вилоятимизда эмас, балки кўшни вилоятлардан келаётган илтимосномалар бўйича хам ўз шогирдлари билан илмий тадкикот ишларини олиб бормокда. К.Каттаевнинг китоблари бир-канча кандидатлик ва докторлик диссертацияларга манба сифатида фойдаланилиш билан бирликда, олимнинг ўзи хам баъзи илмий ишларда маслахатчи сифатида катнашиб келаётир.

Ўзбекистон, Россия, Козогистон, Тожикистон ва Эрон каби юртларда чоп этилаётган илмий-оммабоп китоб ва монографияларда самаркандлик Комилхон Каттаевнинг тадкикотлари хурмат билан тилга олинганлиги ва ундан иктибослар келтирилганлиги кувонарли холдир.

2003 йилда самаркандлик бир гурух йирик олимлар томонидан К.Каттаев таваллудининг 45 йиллиги ва илмий ижодининг 20 йиллигига багишлаб «Илму маърифатга бахшида умр» номли китоб чоп эттирилгани хамда 2007 йилда эса олимнинг 50 йиллигига багишлаб Самарканднинг бир гурух йирик олимлари томонидан «Олимнинг 50 йиллик юбилейи» номли китобни чоп эттиришгани унинг илмий ижодига берилган холис баходир.

Комилхон Каттаев вилоят хокимининг «Фахрий Ёрлиг»лари билан такдирланган.

ТАШКИЛИЙ КЎМИТА

2 comments:

  1. Д.ХудойбердиеваJanuary 31, 2010 at 10:12 AM

    Манбашунослик сохасида (уларни укиш)шогирд оласизми

    ReplyDelete
  2. Шшуныроыалощкоашулдпллклешш4шш

    ReplyDelete